Στην τελική ευθεία η προετοιμασία για τις αποκριάτικες εκδηλώσεις σε όλη την Ελλάδα
Το όνομα των καρναβαλιστών διαφέρει από τόπο σε τόπο: κουδουνάτοι, καμουζέλες, μούσκαροι αλλά το κοινότερο είναι μασκαράδες και καρνάβαλοι που προέρχεται από τις ιταλικές λέξεις maschera και carnevale.
Τριώδιο είναι μια κινητή περίοδος είκοσι ημερών για την Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση, που ξεκινά από την Κυριακή του «Τελώνου και Φαρισαίου» και διαρκεί τρεις εβδομάδες μέχρι δηλαδή την εβδομάδα της «Τυροφάγου» ή «Τυρινής» και αποτελεί ένα στάδιο προετοιμασίας για την νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής.
Απόκριες ονομάζονται οι τρεις εβδομάδες πριν από την Καθαρή Δευτέρα οπότε αρχίζει και η μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής. Ονομάστηκαν έτσι επειδή, τη περίοδο αυτή, συνηθίζεται να μην τρώνε κρέας οι Χριστιανοί,(απο – κρέας) δηλαδή «να απέχουν από κρέας». Ανάλογη με την ελληνική λέξη Αποκριά είναι και η λατινική λέξη καρναβάλι (Carneval, carnavale, από τις λέξεις<Carne=κρέας και Vale=περνάει).
Η πρώτη εβδομάδα της Αποκριάς, είναι η «Προφωνούσιμη» ή «Απολυτή», επειδή πιστεύουν ότι οι ψυχές των πεθαμένων ελευθερώνονται και κυκλοφορούν στο επάνω κόσμο.
Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται «Κρεατινή» ή «Ολόκριγια» η Απόκρεω. Είναι η εβδομάδα που δεν κρατούν τη νηστεία Τετάρτη και Παρασκευή. Λέγεται και «άρτσι βούρτσι», δηλ. άνω-κάτω καθώς κορυφώνεται η κρεοφαγία.
Η Πέμπτη της εβδομάδας αυτής είναι η Τσικνοπέμπτη.
Μετά την Κυριακή της Κρεατινής (της Απόκρεω) παύει η κρεοφαγία.
Η τελευταία βδομάδα είναι η «Τυρινή» ή «Μακαρονού». Την Κυριακή της Τυρινής, γνωστή ως και «Τρανή Αποκριά», κορυφώνονται και οι αποκριάτικες εκδηλώσεις.
Οι γιορτές και τα αποκριάτικα έθιμα είναι επηρεασμένα από παλιές γιορτές της ρωμαϊκής εποχής. Οι γιορτές αυτές ήταν αφιερωμένες στην έκπτωση του θεού Σατούρνους από τον Ήλιο, τα Κρόνια «Λουπερκάλια» και «Σατουρνάλια» και από τις αρχαιότερες «Διονυσιακές γιορτές» των Ελλήνων, όπου οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν, χόρευαν, τραγουδούσαν πίνοντας κρασί και το κέφι έφτανε στο κατακόρυφο προς τιμή του Διόνυσου.
Ετσι στην Ελλάδα υπάρχει πληθώρα εθίμων που διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή. Ας γνωρίσουμε κάποια από αυτά:
Στην Άμφισσα, το τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς, αναβιώνει ο θρύλος του «στοιχειού». Το «στοιχειό» αυτό ξεκινά από την περιοχή της Χάρμαινας και μαζί με εκατοντάδες μασκαράδες, κατεβαίνει τα σκαλιά του Άη Νικόλα. Το «στοιχειό της Χάρμαινας», λέγεται ότι αγαπούσε και προστάτευε τους Ταμπάκηδες, που ήταν οι βυρσοδέψες της περιοχής και ήταν αναγκασμένοι να βρίσκονται στην Βρύση μέρα και νύχτα.
Αν βρεθείτε στο Γαλαξίδι το απόγευμα της Καθαράς Δευτέρας δεν αποκλείεται να πιστέψετε ότι οι περισσότεροι κάτοικοι της πόλης δουλεύουν σε ανθρακωρυχεία ή σε αλευρόμυλο. Κι αυτό γιατί το απόγευμα έχουν προηγηθεί τα αλευρομουτζουρώματα. Ντόπιοι χωρίζονται σε ομάδες που πετούν η μία στην άλλη αλεύρι και χρωματιστή σκόνη.
Λένε πως το καρναβάλι στην Ζάκυνθο πρέπει κανείς να το ζήσει. Έχει χρώμα διαφορετικό από εκείνα στην υπόλοιπη Ελλάδα, και βενετσιάνικο «άρωμα» εποχής, καθώς οι επιρροές του έρχονται από τη μακρινή εποχή της Ενετοκρατίας στα Επτάνησα.
Όποιος έχει την τύχη να βρεθεί τη Ζάκυνθο αυτές τις μέρες, θα ξεφαντώσει στους δρόμους, θα γελάσει με τις “Μάντσιες” (πλάκες και πειράγματα), θα παρακολουθήσει τις “Ομιλίες” και την “Κομέντια ντε Άρτε” (σατυρικά αυτοσχέδια δρώμενα) στην πλατεία, θα χορέψει στα πάρτι και τους δρόμους, με τις μπάντες, θα ζήσει την ατμόσφαιρα της αριστοκρατίας με το “Βενετσιάνικο Γάμο”, θα απολαύσει το “Πίκολο Καρναβάλι”, την παρέλαση των μικρών καρναβαλιστών, αλλά και το ιστορικό σατυρικό δρώμενο με το οποίο κλείνει η καρναβαλική παρέλαση, την “Κηδεία της Μάσκας”.
“Γκιόστρα” είναι ένα από τα παλιότερα δρώμενα του ζακυνθινού καρναβαλιού.ρόκειται για έφιππους αγώνες, στους οποίους οι συμμετέχοντες λάβαιναν μέρος, διεκδικώντας το έπαθλο, όπου ήταν ένα αργυρό σπαθί, για τον πρώτο και ένα ζευγάρι ασημένια σπιρούνια για τον δεύτερο, αλλά και για την τιμή μιας γυναίκας, προς χάριν της οποίας αγωνίζονταν.
“Βενετσιάνικου Γάμου στο Τζάντε, το 16ο αι.”, του οποίου η ιδέα και ο σχεδιασμός υλοποίησης ανήκει στο Ζακυνθινό ζωγράφο Αντώνη Μιλάνο και είναι το πρώτο Βενετσιάνικο δρώμενο στη νεώτερη πολιτιστική ιστορία της Ζακύνθου, γυρίζουμε νοερά πεντακόσια χρόνια πίσω, πραγματοποιώντας ένα “Τζιαντιώτικο” γάμο, με γεύση Βενετίας, και με κυρίαρχα στοιχεία της εποχής, δίνοντας ιδιαίτερη βάση στη λαμπρή ενδυματολογία της εποχής, προκαλώντας τη φαντασία και μεταφέροντάς μας, στον αιώνα που σημάδεψε ιστορικά το νησί.
Ο “βλάχικος γάμος” αρχίζει από την Τσικνοπέμπτη και αποτελείται από το προξενιό, το γάμο δυο νέων και τελειώνει με την πορεία των προικιών της νύφης και το γλέντι των συμπεθέρων. Όλες αυτές οι διαδικασίες είναι γεμάτες από σατυρική αθυροστομία, κέφι, γλέντι και χορό.
Θρακιώτικο έθιμο με έντονο θεατρικό στοιχείο. Μεταφέρθηκε και σε άλλες περιοχές (Δράμα, Πιερία) στις οποίες μετοίκησαν Θρακιώτες. Τα πρόσωπα είναι: δύο καλόγεροι, η «Μπάμπω» με το εφταμηνίτικο παιδί της, δύο νύφες (τις υποδύονται νεαροί άντρες), δύο κατσίβελοι και δύο χωροφύλακες. Η δράση είναι καταιγιστική. Ο ένας “Καλόγερος” ξαφνικά θέλει να νυμφευθεί και βρίσκει τη νύφη. Ο άλλος Καλόγερος – κουμπάρος τον σκοτώνει και η νύφη θρηνεί. Κάποια στιγμή ο Καλόγερος ανασταίνεται. Ο δαίμων της φύσεως φονεύεται σε νεαρή ηλικία για να μη πεθάνει από γεράματα και ανασταίνεται. Το τελευταίο μέρος είναι τελετουργικό εικονικό όργωμα μπροστά στην εκκλησία με καινούργιο αλέτρι και ζυγό καθώς και σπορά, που μας μεταφέρει ακόμη και σε προ διονυσιακές τελετές.
Στην Κάρπαθο, ο εορτασμός της Αποκριάς εκλαμβάνει μορφή απόδοσης άτυπης δικαιοσύνης. Και τούτο διότι, λειτουργεί το “Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων” ! Ορισμένοι εκ των κατοίκων προβαίνουν σε άσχημες χειρονομίες. Αμέσως, συλλαμβάνονται από και οδηγούνται στο Δικαστήριο ενώπιον του Καδή. Εκεί απευθύνονται ξεκαρδιστικές κατηγορίες.
Στην Καστοριά, οι κάτοικοι ανάβουν μεγάλες φωτιές, τις “Μπουμπούνες”, γύρω από τις οποίες στήνεται χορός με την συνοδεία παραδοσιακών τοπικών σχημάτων. Στο τέλος, οι πιο τολμηροί πηδάνε πάνω από τη θράκα.
Έθιμο της ίδιας βραδιάς είναι και ο “χάσκαρης”. Στην άκρη ενός πλάστη δένεται μία κλωστή και στην άκρη της κλωστής ένα βρασμένο αβγό. Ο αρχηγός της οικογένειας κρατά τον πλάστη και τον κατευθύνει στα στόματα των μελών, οι οποίοι προσπαθούν να το “χάψουν”.
Οι Βενετσιάνοι με το πολυάριθμο προσωπικό που κατοικούσε στην πόλη (στρατιωτική και διοικητική ιεραρχία), είχαν φέρει τα δικά τους καρναβαλικά έθιμα (που είχαν τις ρίζες τους στα Ρωμαϊκά Σατουρνάλια) και τον δικό τους τρόπο διασκέδασης, που μπόλιασε την ντόπια παράδοση και γέννησε το Κορφιάτικο Καρναβάλι, με παράδοση 450 και πλέον ετών.
Ένα από τα νέα στοιχεία του Κερκυραϊκού Καρναβαλιού είναι τα “πετεγολέτσα ή πετεγόλια (κουτσομπολιά)”, που βασίζονται στην Κερκυραϊκή διάλεκτο και κάθε χρόνο παίζονται σε υπαίθρια σκηνή, στην κεντρική αγορά της παλιάς πόλης στην Πίνια. Είναι ένα θεατρικό είδος που μοιάζει πάρα πολύ με την COMMEDIA DELL’ ARTE. Το φινάλε κάθε παράστασης, κορυφώνεται με ένα σκετς (πρόζα) που γίνεται από τα παράθυρα των παρακείμενων σπιτιών.
Σαλπιγκτές και τυμπανιστές περιφέρονται στους δρόμους του νησιού, προκειμένου να αναγγείλουν τον ερχομό του «Σιορ Καρνάβαλου». Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, γίνεται η μεγάλη παρέλαση του «Σιορ Καρνάβαλου», η οποία και τερματίζει στην Κάτω Πλατεία όπου και θα γίνει το κάψιμό του.
Στην Κοζάνη, ζωντανεύει ο “Φανός“, τον οποίο ανάβει ο δήμαρχος στο κέντρο της πόλης και γύρω του στήνονται οι χοροί. Χορεύουν και τραγουδούν τα “Ξιανέντραπα” αλλά και τραγούδια κλέφτικα, της αγάπης και της ξενιτιάς. Η γιορτή κορυφώνεται τα ξημερώματα της Καθαρής Δευτέρας, βραβεύονται οι καλύτεροι Φανοί. Στο έθιμο του φανού, φωτιές και υπαίθρια γλέντια στήνονται σε διάφορες γειτονιές της πόλης, μιας και αποτελούν το επίκεντρο της μεγάλης γιορτής.
Αναβιώνουν έθιμα που έχουν σκοπό τον εξαγνισμό των κακών πνευμάτων και της κακοτυχίας. Αυτό επιτυγχάνει με το “Χορό των βωμολόχων” που περιδιαβάζει όλο το χωριό με πειράγματα για όλους τους περαστικούς. Το βράδυ της Κυριακής της Αποκριάς ανάβουν τα κέδρα στις γειτονιές, γύρω από τις οποίες στήνεται ξέφρενο γλέντι.
Μια πολύ γνωστή μας έκφραση: «Του Κουτρούλη ο γάμος», προέρχεται από το κλασικό αποκριάτικο έθιμο που αναβιώνει κάθε χρόνο στην Μεθώνη.
Το γεγονός είναι πραγματικό και σύμφωνα με ιστορικές πηγές συνέβη τον 14ο αιώνα. Πρωταγωνιστής της απίθανης αυτής ιστορίας ήταν ο ιππότης Ιωάννης Κουτρούλης, ο οποίος, τρελά ερωτευμένος με συμπατριώτισσά του, δε μπορούσε να τη νυμφευθεί γιατί ήταν ήδη παντρεμένη. Η όμορφη Μεθωναία, της οποίας το όνομα δεν έχει σωθεί και την οποία οι μεταγενέστεροι ονόμασαν Αρσάννα, δεν μπορούσε να πάρει διαζύγιο γιατί δεν το επέτρεπε ο Χριστιανός Επίσκοπος της πόλης Νήφων. (Μεθώνη)
Τελικά μετά από 17 χρόνια οι δύο ερωτευμένοι, καταφεύγοντας στον ίδιο τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, πήραν την άδεια και παντρεύτηκαν. Προϋπόθεση βέβαια που έθεσε ο Πατριάρχης ήταν οι δύο Μεθωναίοι να μην είχαν ήδη συνάψει σχέσεις, όπως και διαπιστώθηκε. Στο γλέντι που ακολούθησε ήταν φυσικό να γίνει……του “Κουτρούλη ο Γάμος”.
Η φαντασία των οργανωτών, όσο περνούσαν τα χρόνια, δημιούργησε νέα δεδομένα και καταστάσεις που έκαναν το γάμο της εποχής εκείνης πασίγνωστο σε όλη την Ελλάδα. Και μέσα από την ιστορία της εποχής εκείνης γίνεται αναφορά στην εποχής μας και με έντονη σατιρική διάσταση.
Το νησί, αυτό αποτελεί την γενέτειρα του Διονύσου και έτσι ο εορτασμός της Αποκριάς, ξεκινά από το πρώτο Σάββατο όπου και γίνεται το σφάξιμο των χοίρων. Αποκριάτικο έθιμο αυτού του νησιού είναι και οι «Κουδουνάτοι». Αυτοί είναι άνθρωποι με κάπα και κουκούλα, οι οποίοι περιφέρονται στους δρόμους του νησιού κάνοντας πολύ θόρυβο και προκαλώντας τους υπολοίπους με άσεμνες χειρονομίες.
Μαζί με τους «Κουδουνάτους», κυκλοφορούν επίσης και ο «Γέρος», η «Γριά» και η «Αρκούδα». Στις πλατείες πολλών χωριών του νησιού, στήνεται γλέντι με άφθονο κρασί και φαγητό, το οποίο και πλαισιώνεται από οργανοπαίκτες και παραδοσιακά αποκριάτικα τραγούδια. Στη Νάξο, οι άντρες φορούν φουστανέλες και μάσκες και τριγυρνούν στις γειτονιές χορεύοντας και τραγουδώντας.
Ένα από τα πιο φημισμένα παραδοσιακά καρναβάλια στον ελλαδικό χώρο είναι και οι “Μπούλες” στη Νάουσα Ημαθίας. Το έθιμο έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα και πιθανότατα έχει σχέση με τελετές φυλετικής μύησης όπως η τελετή ενηλικίωσης κατά την οποία ο νέος, ντυμένος με γυναικεία ρούχα και οδηγούμενος από ανύπανδρους άντρες της φυλής, θα μυηθεί με τη σειρά του στα μυστικά της, θα αποβάλλει τη γυναικεία ενδυμασία και θα μεταμορφωθεί σε άνδρα.
Οι “Γενίτσαροι” φορούν φουστανέλες, τσαρούχια, μάλλινες μακριές κάλτσες και γιλέκο, ενώ στο πρόσωπο φέρουν κερωμένο πανί με ζωγραφιστό μουστάκι. Στο κεφάλι, στη μέση και στο χέρι τους δένουν από ένα μαντήλι, ενώ στο λαιμό κρεμούν σταυρό και αλυσίδα με φυλακτό.
Οι “Μπούλες” είναι επίσης άνδρες, ντυμένοι με γυναικεία ρούχα και στο πρόσωπο φορούν βαμμένες μάσκες.
Σύμφωνα με το έθιμο, τα χρόνια της τουρκοκρατίας οι “αρματωλοί” έβρισκαν στις Απόκριες την ευκαιρία να κατέβουν στην πόλη μασκαρεμένοι και να γλεντήσουν με συγγενείς και φίλους, χωρίς να φοβούνται ότι θα τους αναγνωρίσουν οι Τούρκοι.
Στη Νέα Χαλκηδόνα Θεσσαλονίκης, αναβιώνει το έθιμο του γιαουρτοπόλεμου, που έχει τις ρίζες του στη Μικρά Ασία.
Ο θεσμός κλείνει με την καρναβαλική παρέλαση και το έθιμο της καύσης του ομοιώματος του “Τζάρου”. Το έθιμο της καύσης του Τζάρου έφεραν πρόσφυγες από το Σαμακώβ της Ανατολικής Θράκης και αναβιώνει κάθε χρόνο από τους κατοίκους του ομώνυμου συνοικισμού, ο οποίος βρίσκεται κοντά στη γέφυρα του ποταμού Κόσυνθου της Ξάνθης. Η ονομασία «Τζάρος» προέκυψε από τον ιδιόρρυθμο ήχο (τζ,τζ,τζ) που δημιουργούσε η καύση του θάμνου.
Στο Σοχό του νομού Θεσσαλονίκης εμφανίζονται οι “Κουδουνοφόροι”, κατάλοιπο της διονυσιακής λατρείας. Με τραγόμορφες στολές και κουδούνια σε όλο το σώμα τους, χορεύουν στους δρόμους και τις πλατείες. Πρόκειται για μια “αναίμακτη θυσία στους νεκρούς”, ενώ οι εκδηλώσεις της Απόκριας κλείνουν με το έθιμο των μετανοιών. Οι μεγαλύτεροι δίνουν άφεση αμαρτιών στους μικρότερους που με πολύ σεβασμό επισκέπτονται τους μεγαλύτερους, τους φιλούν το χέρι και τους προσφέρουν ένα πορτοκάλι.
Την Παρασκευή γίνεται η μεγάλη καρναβαλική παρέλαση, η μεγαλύτερη της Κρήτης. Την Καθαρά Δευτέρα σε δύο χωριά της περιοχής, το Μέρωμα και το Μελιδώνι αναβιώνουν μια σειρά από έθιμα όπως το “κλέψιμο της νύφης” και το μουτζούρωμα. Φυσικά το κρασί ρέει άφθονο.
Στο νομό Σερρών, αναβιώνει το έθιμο του «Καλόγερου». Τη γιορτή αυτή αρχίζουν οι Αναστενάρηδες με απόκρυφη μυσταγωγία και συμμετέχουν και οι μίμοι, οι οποίοι συγκροτούν το θίασο: ο Βασιλιάς, το Βασιλόπουλο, ο καπιστράς, ο καλόγερος, η νύφη, η μπάμπω και το εφταμηνίτικο, οι γύφτοι με την αρκούδα και, τέλος, οι Κουρούτζηδες (φύλακες).
Είναι η ώρα του “Γέρου και της Κορέλας”, των δύο μεγάλων πρωταγωνιστών των σκυριανών Αποκριών. Η μεταμφίεση του Γέρου περιλαμβάνει χοντρή μαύρη κάπα, άσπρη υφαντή βράκα και δεκάδες κουδούνια που μπορεί να φτάσουν και τα 50 κιλά. Η ντάμα του η «Κορέλα» είναι ντυμένη με παραδοσιακή σκυριανή στολή και χορεύει συνεχώς γύρω του. Σύμφωνα με την παράδοση το έθιμο προήλθε από κάποια θεομηνία η οποία σκότωσε όλα τα ζώα του νησιού. Ο τσοπάνης ζώστηκε τα κουδούνια των ζώων και κατέβηκε στο χωριό να ειδοποιήσει τους υπόλοιπους.
Με ρίζες στη Διονυσιακή λατρεία, διαφορετική καρναβαλική αντίληψη, χωρίς ταμπού και απαγορεύσεις, το καρναβάλι στον Τύρναβο απευθύνεται σε πιο ψαγμένους επισκέπτες που θέλουν την Καθαρά Δευτέρα να γιορτάσουν χωρίς… ντροπή τη γονιμότητα γύρω από ένα… φαλλό!
Η κορύφωση των καρναβαλικών εκδηλώσεων στον Τύρναβο ξεκινά την τρίτη Κυριακή της Αποκριάς, με πολλές εκδηλώσεις στην πόλη και ολοκληρώνεται την Καθαρά Δευτέρα, με το «μπουρανί», τη «γιορτή του φαλλού», ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στις Διονυσιακές γιορτές και η ιστορία του χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Αν και χρονολογείται από το 1898, λόγω του άσεμνου χαρακτήρα του απαγορεύτηκε πολλές φορές από τις εκάστοτε κυβερνήσεις που θεωρούσαν ότι έβλαπτε τα χρηστά ήθη και έθιμα της εποχής, κάτι το οποίο βέβαια δεν πτοούσε τους Τυρναβίτες που το γιόρταζαν ακόμη και… κρυφά!
“Το μπουρανί” είναι στην κυριολεξία ένα λαϊκό πανηγύρι αλλά στην ουσία είναι η γιορτή του φαλλού και συμβολίζει την αναπαραγωγή και την ευτεκνία.
Δύο εκδοχές για την προέλευση αυτού του εκπληκτικού εθίμου:
Η πρώτη αναφέρει ότι οι ρίζες του βρίσκονται στις πανάρχαιες εορτές των Ελλήνων: τα Διονύσια, τα Θεσμοφόρια, τα Αφροδίσια, τα Θαργήλια και κυρίως οι “αλωαί” που ήταν πρωτόγονος γεωργική εορτή, πανάρχαια λατρεία και προθρησκευτική.
Και η δεύτερη ότι προέρχεται από Αρβανίτες που εγκαταστάθηκαν στον Τύρναβο γύρω στο 1770, λίγο πριν τα Ορλωφικά.
Για ένα μεφάλο χρονικό διάστημα το έθιμο είχε σταματήσει, από το 1980, όμως, οπότε και επιχειρήθηκε η εκ νέου αναβίωσή του, οι εκδηλώσεις επαναλαμβάνονται σταθερά. Μάλιστα, κάθε χρόνο προσελκύει όλο και περισσότερους επισκέπτες που γνωρίζουν ότι εκεί κάπου στο θεσσαλικό κάμπο μπορούν να γιορτάσουν την Καθαρά Δευτέρα χωρίς ταμπού και περιορισμούς, τρώγοντας την παραδοσιακή χορτόσουπα χωρίς λάδι και πίνοντας άφθονο τσίπουρο και ούζο, υπό τη θέα χιλιάδων πύλινων, ξύλινων και πλαστικών φαλλών.
Τελειώνοντας το άρθρο θα ήθελα να επισημάνω ότι η Ελλάδα μας είναι μοναδική! και οι παραδόσεις μας ατελείωτες!
Ας ξεκινήσουμε να μάθουμε τα έθιμα μας και ας προσπαθήσουμε να στηρίξουμε αυτόν τον πλούτο.
Θα ήθελα τα σχόλια σας.
Pingback: Αποκριάτικο καρναβάλι στην Ελλάδα - MyGreekHeart